Τόμας Χόμπς: το τέρας και η αυτοσυντήρηση

Ο Τόμας Χομπς αποτελεί έναν από τους μεγαλύτερους Άγγλους φιλοσόφους που γεννήθηκαν ποτέ στο μεγάλο νησί. Θεωρείται δίκαια ως ένας από τους θεμελιωτές της σύγχρονης Πολιτικής Φιλοσοφίας, καθώς μέσα από το μεγαλύτερο έργο του (Λεβιάθαν, 1651) γεννήθηκε η έννοια του «κοινωνικού συμβολαίου» – θυσιάζουμε κάποιες από τις ελευθερίες μας για να σχηματίσουμε κοινωνίες που θα δεσμεύονται από αυτή τη συμφωνία. Ο Χομπς δεν ασχολήθηκε μόνο με την Πολιτική Φιλοσοφία, αλλά απλώθηκε στην Ηθική και στη Θεολογία, αλλά και σε άλλους τομείς απομακρυσμένους από τα διάφορα είδη της Φιλοσοφίας. Είχε πίστη στον ανθρώπινο λόγο και πίστευε πως μπορούμε να λύσουμε βασικά προβλήματα (ηθικά, πολιτικά κ.α.) με τη λογική και όχι με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις, χωρίς όμως αυτό να μας οδηγεί στην αθεΐα. Σε αυτό το κείμενο θα ρίξουμε μία ματιά στον βίο του, αλλά και στο μεγαλύτερο έργο του που εισήγαγε νέες έννοιες και καταστάσεις για τον κόσμο της Δυτικής Φιλοσοφίας.
Βιογραφικά στοιχεία

Ο Τόμας Χομπς γεννήθηκε στο Westport της Αγγλίας στις 5 Απριλίου το 1588. Λίγα πράγματα είναι γνωστά για την παιδική του ηλικία, αλλά ένα από αυτά είναι πως η μητέρα του είχε πρώιμη κύηση, όταν άκουσε την ισπανική αρμάδα να επιτίθεται στην περιοχή. Ο ίδιος ο Χομπς ανέφερε αργότερα: «η μητέρα μου εκείνη τη μέρα γέννησε δίδυμα: εμένα και το φόβο». Ήταν ο μικρότερος της οικογενείας και είχε ένα μεγαλύτερο αδερφό, αλλά και μία αδερφή. Ο πατέρας του ήταν αναπληρωτής κληρικού στην τοπική εκκλησία, αλλά αναγκάστηκε να φύγει μετά από έναν τσακωμό που είχε.

Ο Χόμπς ήταν πολύ καλός μαθητής και στο πανεπιστήμιο φαίνεται πως ακολούθησε τη δική του εκπαίδευση χρησιμοποιώντας προσωπική διδακτική ύλη με σειρά μαθημάτων που διάλεγε ο ίδιος. Ο λόγος που συνέβη αυτό οφείλεται στην απάθεια προς τις γνώσεις που είχε να προσφέρει το ινστιτούτο που φοιτούσε. Το 1608, στην ηλικία των είκοσι ετών, είχε ολοκληρώσει τις προπτυχιακές σπουδές του. Το 1610 ξεκίνησε να επισκέπτεται διάφορες χώρες της Ευρώπης και ήρθε σε επαφή με την κριτική σκέψη, η οποία διέφερε από το σχολαστικό τρόπο εκπαίδευσης που είχε συναντήσει στην Οξφόρδη. Ο Χομπς άργησε να επεκτείνει τις δραστηριότητές του στη Φιλοσοφία. Το επόμενο βήμα έγινε μετά το 1628 όταν και το αφεντικό του πέθανε και η χήρα αποφάσισε να τον διώξει.

Από το 1630 έως και το 1637 θα μεταβεί στη Γαλλία, όπου και θα εργασθεί ως καθηγητής, ενώ παράλληλα θα εισχωρήσει σε φιλοσοφικά ζητήματα που αμελούσε μέχρι πρότινος. Αρχικά, ασχολήθηκε με την ιδέα της κίνησης και πως τα φυσικά φαινόμενα αναλύονται πάνω σε αυτή. Στη συνέχεια, γύρισε στην Αγγλία, κάτι που δυσχέρανε τις προσπάθειες του για φιλοσοφικό στοχασμό. Αποκορύφωμα αυτή της κατάστασης αποτέλεσε ο εμφύλιος πόλεμος που ξεκίνησε το 1642 και διήρκησε εννέα χρόνια. Αυτή η κατάσταση γέννησε ιδέες στον Χομπς και το 1951 δημοσίευσε τη διατριβή του πάνω στις σχέσεις των ανθρώπων και την πολιτική κατάσταση. Ο εμφύλιος και η αναρχία που επικράτησε δημιούργησε τις βάσεις για τη θεωρία του Χομπς. Το έργο του ονομάστηκε «Λεβιάθαν» και αποτελεί μέχρι και σήμερα αντικείμενο μελέτης στον κλάδο της Πολιτικής Φιλοσοφίας.
Χόμπς και Λεβιάθαν

Ο τίτλος έχει πάρει το όνομα του από το βιβλικό «Λεβιάθαν», το πλάσμα με την μορφή θαλάσσιου κήτους. Για τον Χομπς πριν τον Λεβιάθαν υπάρχει μια υποθετική κατάσταση που ονομάζει ως φυσική κατάσταση και ομοιάζει στον πόλεμο. Στη φυσική κατάσταση επικρατεί η ασυδοσία και η αναρχία και δεν υπάρχουν νόμοι ή πολιτική εξουσία. Είναι μία κατάσταση που κανείς άνθρωπος δε θέλει, καθώς δε διασφαλίζεται η αυτοσυντήρηση του κάθε ανθρώπινου όντος.

Ο Χομπς υποστηρίζει πως κανένας άνθρωπος δεν έχει αγαθή φύση, αλλά είμαστε όλοι εγωιστές και ηδονιστές. Ο άνθρωπος είναι ένα έλλογο ον με πάθη (ως πάθη ορίζουμε τις επιθυμίες μας και όχι τις χριστιανικές αμαρτίες). Η πολιτική εξουσία χρειάζεται, για να υπάρχει ειρηνική συνύπαρξη ανθρώπων σε μία κοινωνία που θα μπορεί να ικανοποιήσει τις ανάγκες τους. Ο σημαντικότερος σκοπός είναι η αυτοσυντήρηση μας και η επιβίωση, χωρίς όμως αυτό να αποτελεί τον τελικό σκοπό των ανθρώπων. Για να ξεφύγουμε από τη φυσική κατάσταση κατά τον Χoμπς ερχόμαστε στο κοινωνικό συμβόλαιο, το οποίο είναι το συμβόλαιο που συνάπτουν τα ανθρώπινα υποκείμενα για να αποδώσουν πολιτική εξουσία σε ένα άτομο ή μια ομάδα ατόμων. Η πολιτική εξουσία θα πρέπει να πηγάζει από τα ανθρώπινα υποκείμενα και τη βούληση τους, αλλά και να εξασφαλίζει την αυτοσυντήρησή τους για να θεωρηθεί νόμιμη.

Αυτή η εξουσία, όμως, για τον Χoμπς θα πρέπει να είναι απόλυτη και αδιαίρετη. Οι άνθρωποι αναθέτουν την πολιτική εξουσία, αλλά στη συνέχεια ο κυρίαρχος τους στερεί τα δικαιώματά τους. Είναι ο μόνος τρόπος για να διασφαλιστεί η αυτοσυντήρηση, μέσα από μια απόλυτη εξουσία. Οποιαδήποτε άλλη μορφή πολιτικής εξουσίας είναι αδύναμη και εύθραυστη. Κινδυνεύει να καταρρεύσει και να οδηγήσει την κοινωνία στη φυσική κατάσταση και την αναρχία. Αυτή η μορφή απόλυτης μοναρχίας είναι ο Λεβιάθαν. Το κράτος θέτει νόμους και για την προστασία των πολιτών. Δικαίωμα εξέγερσης δεν υπάρχει, αλλά αν ο Λεβιάθαν αποτύχει στην εξασφάλιση της ειρήνης και της επιβίωσης των ανθρώπινων υποκειμένων, διαλύεται και γυρνάμε στην φυσική κατάσταση μέχρι τη δημιουργία ενός νέου κοινωνικού συμβολαίου.

Αυτή είναι η βασική ιδέα της θεωρίας του Χομπς, όπως αναλύεται στο Λεβιάθαν. Φυσικά, οι λιγοστές γραμμές περιορίζουν την εκτενή ανάπτυξη του θέματος, αλλά βοηθούν στην κατανόηση των όρων του κοινωνικού συμβολαίου, καθώς και της φυσικής κατάστασης. Ο Χομπς καταφέρνει να γεννήσει νέες ιδέες και δε θεωρείται άδικα ως ένας από τους θεμελιωτές της Πολιτικής Φιλοσοφίας. Είναι χαρακτηριστικό πως οι διδαχές του διδάσκονται σε όλο τον κόσμο 4 αιώνες μετά το θάνατό του.

Κάποιος που με το παραπάνω άρθρο θα θελήσει να ασχοληθεί λίγο παραπάνω με τον Χομπς και τον Λεβιάθαν θα μπορούσε να ξεκινήσει με το παρακάτω βίντεο στο οποίο διατυπώνονται σαφέστερα και εκτενέστερα οι ιδέες και οι έννοιες που παρουσιάζει ο μεγάλος φιλόσοφος. Το βίντεο αυτό αποτελεί μία καλή αρχή για οποιοδήποτε άνθρωπο επιθυμεί να εμπλουτίσει τη ζωή του με ψήγματα Πολιτικής Φιλοσοφίας.

Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν σε αυτό το άρθρο:

Γριβάκου, Α. (2015). Ο Ευρωπαϊκός Λεβιάθαν. Ανακτήθηκε από https://www.koutipandoras.gr/article/o-eyropaikos-leviathan (τελευταία πρόσβαση 5.04.2019)

Thomas Hobbes. Ανακτήθηκε από https://en.wikipedia.org/wiki/Thomas_Hobbes (τελευταία πρόσβαση 5.04.2019)

Williams, G. Hobbes, Thomas: Moral and Political Philosophy. Ανακτήθηκε από https://www.iep.utm.edu/hobmoral/ (τελευταία πρόσβαση 5.04.2019)