Ηράκλειτος ο Εφέσιος: ο θεμελιωτής της διαλεκτικής

Ως γνωστόν ο σπουδαιότερος και μεγαλύτερος αρχαίος υλιστής και παράλληλα ο πρώτος και σημαντικότερος Έλληνας διαλεκτικός φιλόσοφος- στην αρχική βέβαια βαθμίδα ανάπτυξης αμφοτέρων- υπήρξε ο Ηράκλειτος.

Πατρίδα του Ηρακλείτου- ο οποίος δίκαια κέρδισε τον τίτλο του θεμελιωτή της διαλεκτικής και παράλληλα την πρωτοκαθεδρία μεταξύ των αρχαίων υλιστών φιλοσόφων- υπήρξε η Έφεσος της Μικράς Ασίας. Η μεγαλύτερη εμπορική πόλη της εν λόγω περιοχής, μετά την καταστροφή της Μιλήτου από τους Πέρσες το 494 π. Χ και η δεύτερη σπουδαιότερη εστία ανάπτυξης της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας μετά την προαναφερθείσα πατρίδα του Θαλή.

Η γέννηση του Ηρακλείτου τοποθετείται στα τέλη του 6ου αιώνα, περίπου στα 544 π. Χ, και ο θάνατος του, αρχές του 5ου αιώνα, περίπου στα 484 π. Χ, (η χρονολογική τοποθέτηση γέννησης και θανάτου δεν είναι απολύτως ακριβείς και ο υπολογισμός τους, στηρίζεται στην πληροφορία που μας δίνει ο Διογένης ο Λαέρτιος ότι ο Ηράκλειτος ήταν σαράντα χρόνων κατά την εξηκοστή ενάτη Ολυμπιάδα 504-500 π. Χ, πηγή δε, του Διογένη του Λαέρτιου εικάζεται ότι ήταν μάλλον ο Απολλόδωρος).

Ο φιλόσοφος Ηράκλειτος γόνος αριστοκρατικής οικογένειας της Εφέσου- η καταγωγή του θρυλείται από το βασιλιά των Αθηνών Κόδρο- αποτελεί μια απ’ τις σπουδαιότερες φιλοσοφικές μορφές της αρχαιότητας. Πρώτος διακήρυξε την «αδιάκοπη ροή», στα πλαίσια ενός συνεχούς γίγνεσθαι με την περίφημη ρήση του, «τα πάντα ρει», τα πάντα κινούνται, τα πάντα αλλάζουν, μια ρήση που καταδεικνύει το διαλεκτικό τρόπο σκέψης του εν λόγω φιλοσόφου.

Βέβαια, ο Ηράκλειτος παρότι υλιστής πρεσβεύει κι αυτός έναν υλισμό απλοϊκό. Ενώ προσπαθεί να ερμηνεύσει κι αυτός, όπως και πολλοί άλλοι φιλόσοφοι και σοφοί της εποχής του, τη γέννηση και τη δημιουργία του κόσμου, με την κοσμοθεωρία της πρώτης αρχής.

Ο φιλόσοφος Ηράκλειτος αποκλήθηκε σκοτεινός εξαιτίας του αινιγματικού ύφους και της δισημίας που διέκρινε το λόγο του.

Πρωταρχική μορφή ύλης, για τον Ηράκλειτο είναι η φωτιά, το «αείζον πυρ». Προτίμηση στην οποία, μάλλον κατέληξε στηριζόμενος, στις αστρονομικές του, παρατηρήσεις, καθώς και στις μορφές κίνησης της φύσης. Η καθολικότητα της κίνησης, της αλληλομετατροπής, της πάλης- όπου και χρησιμοποιεί επανειλημμένα τη λέξη «πόλεμος»- καθώς και του αρμονικού συνδυασμού και της σύνθεσης των αντιθέτων, τα οποία υποβάλλονται στο Λόγο ως νομοτελειακή αρχή, χαρακτηρίζουν τη διαλεκτική του Ηρακλείτου. Μια διαλεκτική-δυναμική προσέγγιση και ερμηνεία των πραγμάτων, που τον καθιστά αναμφισβήτητα τον πρώτο διαλεκτικό και δη, το θεμελιωτή της διαλεκτικής στην παγκόσμια ιστορία της φιλοσοφίας.

Για τον Ηράκλειτο γνωρίζουμε ότι είχε συγγράψει ένα έργο του οποίου δε γνωρίζουμε τεκμηριωμένα ακριβή τίτλο. Οι περισσότεροι λόγιοι και ερευνητές θεωρούν ως πιο κοντινό στην αλήθεια τον τίτλο «Περί Φύσεως»- αν και από κάποιους αποδίδεται στο εν λόγω έργο και ο τίτλος «Μούσαι»- και το οποίο διαιρούνταν σε τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος πραγματεύονταν τη δημιουργία του κόσμου, στο δεύτερο την πολιτική -υπήρξε άλλωστε και πολιτικός, συγκεκριμένα διετέλεσε άρχοντας της Εφέσου, αλλά παραιτήθηκε χάριν του αδερφού του-, και στο τρίτο τμήμα πραγματεύονταν τη θεολογία. Το εν λόγω έργο θρυλείται ότι ο Ηράκλειτος το αφιέρωσε στο ιερό της Αρτέμιδος στην Έφεσο. Από το εν λόγω έργο του, σώζονται 139 εκατόν τριάντα εννέα αποσπάσματα -τα εξήντα εξ αυτών θεωρούνται γνήσια ενώ τα υπόλοιπα είναι αμφίβολα- διατυπωμένα περιεκτικά και με συντομία εν είδει “αφορισμών” κι αποφθεγμάτων.

Χαρακτηριστικά ο Ηράκλειτος σε αποσπάσματα του έργου του, υποστηρίζει ότι «τούτο τον κόσμο δεν τον έφτιαξε κανένας θεός, ούτε κανένας άνθρωπος, αλλά ήταν πάντα, είναι και θα είναι η αθάνατη φωτιά που ανάβει και σβήνει με αναγκαστικούς νόμους». Προσπαθώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο, στη βάση της πρώτης αρχής να εξηγήσει λογικά έστω και απλοϊκά τη δημιουργία του κόσμου και δη, στηριζόμενος σε νομοτελειακές αρχές και κανόνες.

Βιβλιογραφία

Ηράκλειτος, Άπαντα, πρόλογος-μετάφραση Τάσος Φάλκος-Αρβανιτάκης, Επίμετρο Ι. Σ. Χριστοδούλου, εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη.