Ρενέ Ντεκάρτ: «Σκέφτομαι, άρα υπάρχω»

Μια «Καρτεσιανή» εισαγωγή:

Ο Ρενέ Ντεκάρτ γεννήθηκε στις 31 Μαρτίου 1596 (απεβίωσε στη Στοκχόλμη στις 11 Φεβρουαρίου 1650). Γνωστός στο ευρύ κοινό και ως Καρτέσιος, ήταν Γάλλος φιλόσοφος, μαθηματικός και επιστήμονας φυσικών επιστημών.

Αποτέλεσε μια εμβληματική μορφή στην ιστορία της φιλοσοφίας. H «διττή» του φύση τον καθιστά δάσκαλο αλλά ταυτόχρονα και θύμα του ρεύματος του Διαφωτισμού. Αναφέρεται συχνά και ως εκφραστής της πιο ακραίας μορφής σκεπτικισμού. Και αυτό γιατί κατάφερε να απεγκλωβίσει τη φιλοσοφία από τον σχολαστικισμό. Με επιμονή κατάφερε να εδραιώσει την εμπιστοσύνη στις νοητικές δυνάμεις του ανθρώπου, αλλά και να οδηγήσει στην απελευθέρωση του ανθρώπινου πνεύματος από την «λήθη» του παρελθόντος.

Επηρεασμένος από τις ιδέες του ηπειρωτικού-ευρωπαϊκού ορθολογισμού, στοχοποιήθηκε για τον επαναστατικό εξτρεμισμό του. Παρόλα αυτά, δεν εγκατέλειψε ποτέ τις πρωταρχικές του θέσεις. Οριοθέτησε τα «σύνορα» μεταξύ πνευματικού και υλικού κόσμου, αντιμετωπίζοντας τον ως αυτόνομο αντικείμενο μελέτης. Το γεγονός αυτό ευνόησε την επικράτηση του υλισμού έναντι της πνευματοκρατίας.



Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι υλιστές του 18ου αιώνα. Παράδειγμα αποτελούν ο Dietriech von Holbach και ο εγκυκλοπαιδιστής Ντενί Ντιντερό, που χρησιμοποίησαν τη γεωμετρική αντίληψη του Θεού που αποσύρεται μετά τη δημιουργία. Συνδύαζαν λοιπόν την άποψή του Ντεκάρτ με τη μηχανιστική ερμηνεία περί ζωικού βασιλείου, προωθώντας έτσι την υλιστική αντίληψη του κόσμου.

Το έργο του Ρενέ Ντεκάρτ:

Ο Ρενέ Ντεκάρτ (Καρτέσιος) ξεκινά τη φιλοσοφική του ανάλυση, υποστηρίζοντας ότι η ερευνητική μέθοδος πρέπει να οδηγεί σε μία μοναδική αρχή, από την οποία εναπόκειται απόλυτη βεβαιότητα. Χρησιμοποιώντας αυτή τη θεμελιακή αρχή, προσπαθεί να ερμηνεύσει τον κόσμο της εμπειρίας σε όλη του την έκταση. Αποτέλεσμα ήταν να ανατρέψει όλα τα δεδομένα του μεσαιωνικού σχολαστικού πνεύματος.

Η εν λόγω μέθοδος ήταν το σημείο στο οποίο εστιάστηκαν τα πρώιμα κείμενά του, «οι Κανόνες για την Καθοδήγηση του Πνεύματος» και «ο Λόγος περί της Μεθόδου». Στο δεύτερο μέρος του Λόγου, η μέθοδος παρουσιάζει τέσσερις βασικούς κανόνες:

Πρώτον, ότι δε δεχόμαστε κάτι ως αληθινό αν δεν υπάρχει εμφανής γνώση της αλήθειάς του, αποφεύγοντας οποιαδήποτε βιασύνη και προκατάληψη. Δεύτερον, συνεχίζοντας την ερευνητική διαδικασία διαιρούμε κάθε μια από τις υπάρχουσες δυσκολίες σε όσο το δυνατόν περισσότερα μέρη. Τρίτον, κατευ­θύνουμε τις σκέψεις μας με τρόπο παρατακτικό, ξεκινώντας με τα απλούστερα και τα ευκολότερα γνωστικά αντικείμενα. Σκοπός είναι να καταλήξουμε, με έναν σταδιακό τρόπο στη γνώση των συνθέτων εννοιών. Επανεξετάζοντας πάντα, όμως, στο τέλος , τη συλλογιστική μας πορεία ώστε να βεβαιωθούμε ότι δεν υπάρχουν τυχόν «ελλείψεις».

Αναλυτικές οδηγίες στην παρακολούθηση της μεθόδου του, δίνει στον πέμπτο Κανόνα όπου χαρακτηριστικά αναφέρει:


«Θα ακολουθούμε αυτή τη μέθοδο ακριβώς αν ανάγουμε τις περίπλοκες και σκοτεινές προτάσεις βαθμιαία σε απλούστερες. Και κατόπιν, αρχίζοντας από τη διαίσθηση της απλούστερης όλων θα προσπαθήσουμε να φθάσουμε μέσω των ίδιων βημάτων στη γνώση όλων των υπολοίπων».
Που οδηγεί η μέθοδος;

Το παραπάνω ιδεολόγημα αποτυπώνεται πιο αναλυτικά στον όγδοο Κανόνα. Ο Ρενέ Ντεκάρτ εξετάζει το πρόβλημα της ανάκλασης στο σχήμα ενός φακού που εστιάζει σε παράλληλες φωτεινές γραμμές, τοποθετημένο σε ένα ενιαίο σημείο. Για να οδηγηθεί στη λύση του προβλήματος, ο φιλόσοφος προσπαθεί να προσδιορίσει την θέση της γραμμή. Η οποία εξαρτάται από την αναλογία των γωνιών διάθλασης και των γωνιών πρόσπτωσης. Αυτό με τη σειρά του επηρεάζεται από τις αλλαγές στις γωνίες, που επέρχονται, εξαιτίας διαφορών μέσων που χρησιμοποιούνται.

Όλες οι επακόλουθες αλλαγές εξαρτώνται τελικά από τον τρόπο με τον οποίο διαπερνά η το μέσο. Αυτού του είδους η γνώση προϋποθέτει γνώση της φύσης του φωτός. Οδηγείται εν τέλει στο συμπέρασμα, ότι η έσχατη γνώση μας αφορά τη γνώση μας για το τι είναι το φυσικό φαινόμενο.

Η παραπάνω θεώρηση μπορεί να απαντηθεί και μέσω της διαίσθησης (ενόραση). Με άλλα λόγια δηλαδή, μέσω μιας καθαρά ορθολογικής αντίληψης περί αλήθειας, για την οποία πρέπει να είμαστε απόλυτα βέβαιοι. Κατανοώντας τη φύση της φυσικής δύναμης, μπορούμε, με έναν αναγωγικό τρόπο σκέψης, να απαντήσουμε σε όλες τις πιθανές ερωτήσεις ή ζητήματα που επρόκειτο να επέλθουν. Με ένα φιλοσοφικό αλληγορικό σχεδιασμό, δηλαδή, όπου οι διαδοχικές απαντήσεις συνδέονται αναγωγικά με την πρώτη διαίσθηση.
Ψυχή, σώμα και η γνώση του εξωτερικού κόσμου:
Σχέση σώματος και ψυχής:

Η διάκριση μεταξύ του νου, της ψυχής και του σώματος είναι μία από τις γνωστότερες θέσεις του Ρενέ Ντεκάρτ (Καρτέσιου). Ακολουθώντας τα βήματα προγενέστερων φιλοσόφων, επηρεάζεται από τις συστάσεις του Πλατωνισμού. Ο Πλατωνισμός υποστήριζε ότι κάποιο χαρακτηριστικό γνώρισμα της ανθρώπινης υπόστασης είτε ο νους , είτε η ψυχή συνεχίζει να υφίσταται και μετά τον σωματικό θάνατο. Τα, όμως, ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του τρόπου με τον οποίο ο Καρτέσιος κατέγραφε τη διάκριση της σωματικής ύλης έναντι του ψυχικού κόσμου, άσκησαν μεγάλη επίδραση στους μεταγενέστερους διανοητές.

Έχοντας φτάσει στη θεμελίωση της διαπίστωσης του, για την πνευματική-ψυχική επιβίωση μετά το φυσικό θάνατο, ο φιλόσοφος στρέφεται προς την απόδειξη της ύπαρξης του Θεού. Μια απόδειξη που συνοδεύεται με μια «δογματική» πρόθεση. Έδειξε πως οι ιδέες μέσα του, περιέχουν κάποιες υποστάσεις που τείνουν να είναι περισσότερο αντικειμενικές παρά συμβατικές. Όλα όσα παρατηρεί είναι αδύνατο να έχουν παραχθούν από εκείνον και συνεπώς ο θεός υπάρχει αναγκαία. Μια ύπαρξη αληθινά άπειρη, αφού δεν μπορεί ούτε απόλυτα να καταρριφθεί, ούτε φυσικά να αποδειχθεί με βεβαιότητα.

Η πνευματική αυτή αναζήτηση, δηλώνει πως ο θεός υπάρχει εφόσον το αίτιο της ιδέας ύπαρξης του θεού είναι ο ίδιος ο θεός ως ιδεολογικό επιχείρημα. Αυτό το επιχείρημα είναι που οδηγεί τον Καρτέσιο σε μια παρα­δοσιακή εκδοχή του κοσμολογικού επιχειρήματος για την ύπαρξη του θεού. Ως αναγκαιότητα να προσδιορίσουμε την αιτία και τον τρόπο δημιουργίας μας.
Ο εξωτερικός κόσμος:

Η γνώση του εξωτερικού κόσμου αναλύεται στον «πέμπτο Στοχασμό». Όπου προσπαθεί να αποδοθεί νόημα σε τρία βασικά ερωτήματα: Στην ουσία της ύλης, στο οντολογικό επιχείρημα για την ύπαρξη του Θεού, και το σημαντικότερο, στο δρόμο προς την τέλεια γνώση.

Ο Ρενέ Ντεκάρτ επιμένει ότι η σαφής και διακριτή ιδέα μας για κάποιο σώμα είναι εκείνη ενός εκτατού πράγματος, που κατέχει τις ιδιότητες του μεγέθους, της μορφής, και της κίνησης. Γενικά οι διαυγείς και διακριτές ιδέες, μας παρέχουν βέβαιη γνώση της ουσίας των πραγμάτων και της πιθανότητας της ύπαρξής τους. Ο πέμπτος Στοχασμός ολοκληρώνεται με την βεβαιότητα, πως η γνώση εξαρτάται από τη βεβαιότητά για την ύπαρξη του θεού ως αλληλένδετα στοιχεία.
Αλήθεια ή πλάνη;

Προκειμένου να αποδείξουμε την αλήθεια της ύπαρξης του Θεού, χρειάζεται να υποθέσουμε ότι ορισμένες από τις διαυγείς και διακριτές ιδέες μας είναι αληθείς. Αλλά τούτη η υπόθεση δικαιολογείται μόνο αν υποθέσουμε ότι ο θεός υπάρχει και δεν είναι πλανερός δαίμων των αδυναμιών μας.

«Σκέφτομαι άρα υπάρχω»:

Για τον Ρενέ Ντεκάρτ – Καρτέσιο, η σταθερότητα και η βεβαιότητα θεμελιώνεται στις πρώτες αρχές που συλλαμβάνει η νόηση. Μέσω των μαθηματικών. Διακρίνοντας τη σε ενόραση και παραγωγή. Οι «αισθήσεις» και η «φαντασία» , για τον φιλόσοφο είναι κατώτερες γνωστικές δυνάμεις, τις οποίες δεν πρέπει να εμπιστευόμαστε με βεβαιότητα. Η γνώση για οτιδήποτε υπάρχει στον εξωτερικό μας κόσμο βασίζεται σε ιδέες που αποτελούν προϊόν της νόησης. Έτσι, η νόηση αφενός γνωρίζει τον εαυτό της και αφετέρου μεσολαβεί για τη γνώση τον αισθητού κόσμου.


«Μπορώ να αμφιβάλλω για όλα τα πράγματα που με περιβάλλουν και για όλα όσα σκέφτομαι. Οι άνθρωποι συχνά σφάλλουν στους συλλογισμούς τους ακόμα και σε απλά θέματα. Δεν υπάρχει λόγος να πιστεύω ότι οι αισθήσεις μου δεν με ξεγελούν ή ότι οι σκέψεις μου δεν είναι παρά σαν τα όνειρά μου όταν κοιμάμαι. Μπορώ να αμφιβάλλω λοιπόν για όλα όσα σκέφτομαι και πιστεύω, αλλά για ένα πράγμα σε καμία περίπτωση δεν μπορώ να αμφιβάλλω. Στο γεγονός ότι αμφιβάλλω.»

Προσπάθησε, επίσης, να θεμελιώσει την πρώτη αρχή της γνώσης ενορατικά. Σύμφωνα με αυτή, ο άνθρωπος έχει άμεση συναίσθηση για ότι συμβαίνει μέσα του. Βάσει αυτού του στοιχείου προσπαθεί να κατοχυρώσει τη βεβαιότητα της γνώσης, μακριά από την παράδοση και την αυθεντία. Στρέφοντας εν ολίγης εναντίον όλων των σκεπτικιστών το βασικό ερευνητικό τους μέσο, την αμφιβολία.
Που οδηγούμαστε με τη σκέψη;

Η σκέψη είναι αυτή που γεννά την αμφιβολία. Μέσω της αμφισβήτησης των πάντων μπορούμε να οδηγηθούμε στην αλήθεια. Η αλήθεια με την σειρά της, αποδεικνύει την ουσία της ύπαρξης. Είναι αρκετά σαφής αυτή η άμεση συνειδητοποίηση της ύπαρξης μέσω της αμφιβολίας, που ο Ρενέ Ντεκάρτ την εντοπίζει ως πρώτο μεθοδολογικό του κανόνα για τη γνώση. Πρέπει κανείς να αποδέχεται μόνο διαυγής ιδέες, για τις οποίες δεν μπορεί να υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία. Οι λοιποί κανόνες υποδεικνύουν πως τα προβλήματα πρέπει να διαιρούνται σε απλούστερα δυνατά τμήματα. Με τον συλλογισμό να οδηγείται σταδιακά από τις απλούστερες στις σύνθετες ιδέες, μέσω μιας εσωτερικής τάξης που τις συνδέει άρρηκτα μεταξύ τους.